Znowelizowana Księga VI Kodeksu Prawa Kanonicznego
Krótka prezentacja nowego prawa karnego Kościoła katolickiego

Dnia 23 maja 2021 r. Ojciec św. Franciszek na mocy konst. apost. Pascite gregem Dei promulgował zreformowaną Księgę VI KPK (ogłoszoną 1 czerwca b.r.). Prace nad jej reformą trwały długo – od 2007 r. Nowe prawo wchodzi w życie 8 grudnia 2021 r.


Jakie są zasadnicze powody zmian?

1. Już w samej konst. apost. Pascite gregem Dei papież zwraca uwagę, że niestosowanie prawa karnego w przeszłości przyniosło Kościołowi wiele szkód i doprowadziło do skandali. Antyjurydyczne trendy po Soborze Watykańskim II („przepisy prawne są nieistotne, w Kościele kierujemy się zasadami Ewangelii”) doprowadziły do poważnego kryzysu w zakresie dyscypliny. W praktyce prawo karne nie było stosowane wcale albo było stosowane nieumiejętnie – przypomniano sobie o nim dopiero po tym, gdy wybuchł skandal w związku z wykorzystywaniem seksualnym małoletnich przez duchownych.

2. Ojciec Święty podkreśla, że przepisy karne są, wbrew pozorom, ściśle związane z miłością. Prawo karne także jest narzędziem zbawienia – celami kary kościelnej są m.in. poprawa i nawrócenie przestępcy (a więc w dalszej perspektywie troska o jego zbawienie) oraz zapobieżenie zgorszeniu, czyli troska o to, by wierni nie stawali się gorsi wskutek złego przykładu płynącego przestępstwa i braku reakcji na nie. Brak niezwłocznej i zdecydowanej reakcji na popełnione przestępstwo może być i często jest przyczyną zgorszenia wiernych. „Zgorszenie jest postawą lub zachowaniem, które prowadzi drugiego człowieka do popełnienia zła” (KKK, 2284). W takim właśnie znaczeniu – a więc rozumiane jako „zły przykład”, „zły wpływ” czy „demoralizacja”, nie zaś jako „oburzenie” wywołane niemoralnym postępkiem, czy naruszenie czyjegoś poczucia przyzwoitości – trzeba postrzegać zgorszenie w rozumieniu prawa kanonicznego. Zgorszyć kogoś, to znaczy przyczynić się do upadku jego wiary i moralności. Sprawcą zgorszenia może być bowiem zarówno ten, kto łamie prawo, jak i ten, kto zaniechał stosowania narzędzi, jakie prawo daje mu dla dobra wspólnoty kościelnej. Jeżeli publiczne czyny zasługujące na zdecydowane – i także publiczne – potępienie nie powodują oczekiwanej stanowczej reakcji władzy, o zgorszenie bardzo łatwo. Także w tym kontekście karnym jawi się słuszność prawniczej zasady: iustitia retardata est iustitia denegata – sprawiedliwość opóźniona jest w rzeczy samej odmową sprawiedliwości.

3. Papież przestrzega, że do naprawienia zła nie wystarczą same tylko zachęty czy sugestie o charakterze duszpasterskim, pozaprawnym, bowiem wraz z upływem czasu zachowania przestępcze utrwalają się do tego stopnia, że ich korekta staje się coraz trudniejsza i wywołuje w wielu przypadkach zgorszenie i zamieszanie wśród wiernych. Dlatego też stosowanie kar przez pasterzy i przełożonych staje się koniecznością, a korzystanie przez nich z prawa karnego – jednym z ich istotnych obowiązków.


Jakie zasadnicze zmiany przynosi nowe prawo?

1. Nową „filozofię” kanonicznego prawa karnego dobrze oddaje nowelizacja kan. 1341. Dotychczas brzmiał on:

„Ordynariusz dopiero wtedy powinien wszcząć postępowanie sądowe lub administracyjne celem wymierzenia lub deklaracji kary, gdy uznał, że ani braterskim upomnieniem, ani naganą, ani też innymi środkami pasterskiej troski nie można w sposób wystarczający naprawić zgorszenia, wyrównać naruszonej sprawiedliwości i doprowadzić do poprawy winnego”.

Od dnia 8 grudnia 2021 r. ten sam kanon 1341 będzie brzmiał:

„Ordynariusz ma obowiązek wszcząć postępowanie sądowe lub administracyjne celem wymierzenia lub deklarowania kary, gdy uznał, że ani środkami pasterskiej troski, zwłaszcza napomnieniem braterskim, ani upomnieniem, ani naganą nie można w sposób wystarczający przywrócić naruszonej sprawiedliwości, doprowadzić do poprawy sprawcy i naprawić zgorszenia”.

Podczas gdy dawniejszy kanon wskazywał, że ordynariusz winien wszcząć postępowanie karne „dopiero wtedy, gdy uznał”, że niewystarczające są inne środki podyktowane troską duszpasterską, obecnie, wprost przeciwnie, nakłada się obowiązek zastosowania przez władzę środków represyjnych zawsze wtedy, gdy w oparciu o dane uzyskane w ramach dochodzenia wstępnego (kan. 1717) uzna, iż inne środki nie są skuteczne dla osiągnięcia trzech celów kary kanonicznej: a) przywrócenia sprawiedliwości naruszonej wskutek przestępstwa, b) poprawy przestępcy, c) naprawienia wyrządzonych szkód. Konsekwentnie cała dyscyplina zawarta dziś w Księdze VI podlega tej właśnie zasadzie. Ordynariusz ma obowiązek posługiwania się prawem karnym – rozumianym nie jako środek ostateczny („dopiero wtedy”), ale jako zwyczajne i obowiązkowe narzędzie mieszczące się w ramach caritas pastoralis.

2. Zmniejszono liczbę sytuacji, w których samą karę oraz wybór jej rodzaju pozostawiony był uznaniu ordynariusza – teraz częściej kara jest określona przez prawo. Dawniejsze przepisy były często nieoznaczone (nieokreślone), ponieważ sądzono, iż poszczególni biskupi i przełożeni sami lepiej określą, kiedy i jak karać w najbardziej odpowiedni sposób. Jednak biskupi często nie korzystali z tej możliwości i nie karali sprawców przestępstw w ogóle. Teraz przepisy są bardziej szczegółowe i konkretne. W niektórych przypadkach powrócono do przepisów dawanego Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 r. (CIC/1917).

3. Wskazano konkretne kary, którymi może posłużyć się przełożony – poszerzony został także katalog kar ekspiacyjnych (dawniej zwanych odwetowymi), czyli takich, które mają być „odpłatą” za przestępstwo. Są one dzisiaj lepiej usystematyzowane, uporządkowane w kan. 1336. Pojawiają się też nowe kary ekspiacyjne: grzywna, pozbawienie całości lub części wynagrodzenia kościelnego (konferencja biskupów musi wydać na ten temat przepisy), zakaz używania stroju duchownego lub zakonnego.

4. Duży nacisk kładzie się na konieczność naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem. Bardzo często w nowych przepisach pojawia się sformułowanie: „z zachowaniem obowiązku naprawienia szkody”. Naprawienie szkody nie jest karą, jest obowiązkiem istniejącym niezależnie od kary. Kan. 1361 § 4 rozpoczyna się od stwierdzenia: „Nie wolno udzielić zwolnienia [z kary] dopóty, dopóki według roztropnego osądu ordynariusza sprawca nie naprawił ewentualnie wyrządzonej szkody […]”.

5. Przywraca się znaną kiedyś w prawie kanonicznym instytucję „nadzoru”, któremu w pewnych okolicznościach należy poddać sprawcę, jeżeli istnieje niebezpieczeństwo ponownego popełnienia przestępstwa. W dekrecie należy określić, na czym nadzór ma polegać.

6. Szczegółowo uregulowano stosowanie nakazu karnego, czyli środka do dyspozycji ordynariusza, którym może posłużyć się wtedy, gdy trzeba przymusić kogoś do określonego zachowania, tak by interweniować na czas i nie dopuścić do eskalacji niepożądanych zachowań.

7. Wprowadzono możliwość stosowania kary suspensy (kan. 1333) wobec wszystkich wiernych, a nie tylko wobec duchownych. Dotyczyć to będzie tych wiernych, którzy pełnią jakieś urzędy czy funkcje w Kościele.

8. Do Księgi VI włączono przestępstwa, których nie było w Kodeksie z 1983 r., bo zostały uregulowane (stypizowane) już po jego wejściu w życie – są to zwłaszcza przestępstwa zastrzeżone dla Kongregacji Nauki Wiary: posługiwanie się pornografią dziecięcą przez duchownych i zakonników, usiłowanie udzielanie święcenia kobiet (kan. 1379 § 3), świętokradcza konsekracja eucharystyczna (kan. 1382 § 2), rejestrowanie albo rozpowszechnianie w mediach treści ze spowiedzi (kan. 1386 § 3).

9. Zmiana systematyki i nazewnictwa, tytułów niektórych sekcji, rozdziałów – np. przestępstwa seksualne przeciwko małoletnim przeniesiono z rozdziału „przestępstwa przeciwko szczególnym obowiązkom” do rozdziału „przestępstwa przeciwko życiu, godności i wolności osoby” – w ten sposób ustawodawca daje do zrozumienia, że na pierwszym planie nie stoi duchowny czy zakonnik łamiący swoje zobowiązania, ale ofiara takiego przestępstwa, czyli osoba małoletnia. Wpływa to także na postrzeganie źródła zła takiego czynu – nie jest nim samo złamanie przez duchownego obowiązku wstrzemięźliwości seksualnej, ale przede wszystkim naruszenie godności ofiary.

10. Rozciągnięcie ścigania przestępstw seksualnych przeciwko małoletnim także na zakonników i wiernych świeckich pełniących w Kościele funkcje, urzędy czy zadania (kan. 1398 § 2).

11. Zostały również włączone niektóre przestępstwa z CIC/1917, które nie znalazły się w KPK z 1983 r. Na przykład: korupcja w działaniach urzędowych (kan. 1377 § 2), udzielanie sakramentów osobom, którym nie wolno ich udzielać (kan. 1379 § 4), ukrywanie nieprawidłowości przez kandydata do święceń (kan. 1388 § 2). Do nich należy dodać kilka nowych przestępstw: naruszenie tajemnicy papieskiej (kan. 1371 § 4); naruszenie obowiązku wykonania wyroku lub dekretu karnego (kan. 1371 § 5); niewykonanie obowiązku zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa (kan. 1371 § 6); bezprawne porzucenie posługi kapłańskiej (kan. 1392); domaganie się za posługę ofiary wyższej niż ustalona albo dodatkowych kwot, albo czegoś dla własnej korzyści (kan. 1377 § 2).

12. Należy zwrócić uwagę na nowe przestępstwo polegające na niewypełnieniu obowiązku wykonania wyroku lub dekretu karnego (kan. 1371 § 5) – dotyczy ono nie ukaranego, ale przełożonego, który ma wykonać dekret lub wyrok karny. Takie przestępstwo popełniłby np. biskup, który wbrew postanowieniu karnemu dopuściłby ukaranego duchownego do posługi duszpasterskiej (z dziećmi czy w ogóle – jeżeli tego właśnie zakazywałby dekret lub wyrok karny)

13. Bardziej szczegółowo regulowane są przestępstwa o charakterze majątkowym (kan. 1376): alienacja dóbr kościelnych bez wymaganej konsultacji czy zezwolenia, przestępstwa popełnione wskutek poważnego zaniedbania w zarządzaniu majątkiem kościelnym. Ponadto określono nowe przestępstwo kanoniczne duchownego lub zakonnika, który popełniłby przestępstwo w sprawach gospodarczych karane przez prawo państwowe albo łamałby zakaz obejmowania urzędów świeckich lub zarządzania przez duchownych majątkiem osób świeckich (kan. 1393 § 2).

Jak podkreśla papież Franciszek w konst. apost. Pascite gregem Dei: „Zaniechanie ze strony pasterza posługiwania się prawem karnym jest przejawem tego, iż nie pełni on właściwie i wiernie swej funkcji”.

ks. Piotr Majer