Z datą 5 czerwca 2022 r. Dykasteria Nauki Wiary wydała znowelizowane Vademecum dotyczące wybranych kwestii proceduralnych w zakresie postępowania w przypadkach nadużyć seksualnych popełnianych przez duchownych wobec małoletnich. Jest ono opatrzone wskazaniem kolejnej wersji – wer. 2.0 – podobnie jak systemy operacyjne, programy komputerowe czy aplikacje, których ulepszone wersje pojawiają się z biegiem czasu (nota bene, jest to chyba jedyny dokument kościelny, w którym oficjalnie zastosowano tego rodzaju narzędzie). Było to zresztą anonsowane w pierwszej wersji (1.0) Vademecum z 16 lipca 2020 r. Już wtedy zapowiedziano, że ów dokument jest otwarty na nowelizacje, gdyby w przyszłości pojawiły się nowe przepisy prawne lub gdyby praktyka karna wskazała na potrzebę wykładni czy precyzacji pewnych zagadnień. Tak też się stało, bowiem w ostatnim czasie (23.03.2021) zostało gruntownie zreformowane kanoniczne prawo karne (księga VI Kodeksu Prawa Kanonicznego), a w ślad za tą nowelizacją ukazała się zmodyfikowana wersja Norm dotyczących przestępstw zarezerwowanych dla Kongregacji Nauki Wiary (21.10.2021). Zmieniły się także przepisy dotyczące Kurii Rzymskiej (19.03.2022), a w konstytucji apostolskiej Praedicate Evangelium pojawiły się nowe nazwy dykasterii kurialnych. Te wszystkie zmiany zostały uwzględnione w zaktualizowanej wersji Vademecum, w której powołuje się już na nowe przepisy i stosuje się nowe nazewnictwo. Szkoda jednak, że autorzy tłumaczenia dokumentu na język polski nie uwzględnili nowego przekładu Kodeksu Prawa Kanonicznego zatwierdzonego przez Konferencję Episkopatu Polski 18.11.2021 r.

Zmiany przepisów wymusiły zmianę brzmienia niektórych punktów Vademecum. Kilka innych modyfikacji wynika z praktyki orzeczniczej i spostrzeżeń Dykasterii Nauki Wiary, do której z całego Kościoła docierają powiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstw przeciwko małoletnim i która prowadzi sprawy karne w tym zakresie. Nowości nie ma jednak zbyt wiele, a te, które pojawiły się w nowej wersji trudno oceniać jako przełomowe. Zachowana została struktura dokumentu, tytuły rozdziałów i numeracja poszczególnych punktów, jedynie w kilku przypadkach zmieniono przepisy.

Przede wszystkim zostało przypomniane, że do czynów popełnionych przed 8 grudnia 2021 r. (w tym dniu weszły w życie przepisy nowego kanonicznego prawa karnego) należy stosować dawne prawo, chyba że nowe byłoby dla sprawcy korzystniejsze, co wynika z ogólnej zasady zawartej w kan. 1313, ale także znanej w świeckich porządkach prawnych. Przypomina się także, że nie każde przestępstwo natury seksualnej popełnione względem osoby małoletniej jest zastrzeżone do osądzenia dla Dykasterii Nauki Wiary – np. uwodzenie małoletniego czy nakłanianie go przez osobę duchowną do uczestniczenia w przedstawieniach pornograficznych, wykorzystanie seksualne małoletniego przez zakonnika, który nie ma święceń (nie jest w świetle prawa duchownym) albo przez osobę świecką, która w Kościele posiada jakąś godność albo pełni urząd lub funkcję stanowią przestępstwa (kan. 1398), które jednak należy osądzić w Kościele lokalnym, bez konieczności odnoszenia się do Stolicy Apostolskiej.

Numer 11 Vademecum, w którym przestrzega się przed pochopnym automatycznym odrzucaniem anonimowych doniesień został uzupełniony o wskazanie, że jeżeli takim zgłoszeniom towarzyszy dokumentacja potwierdzająca prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa, doniesienia nie wolno uznawać za fałszywe bez zbadania sprawy.

Inne uzupełnienie zawierają n. 22 i 31, w których wskazuje się, że ordynariuszem właściwym do wszczęcia dochodzenia wstępnego po otrzymaniu wiarygodnej wiadomości o domniemanym przestępstwie może być nie tylko ordynariusz miejsca „inkardynacji” duchownego, ale także ordynariusz miejsca jego „przynależności”. Dotyczy to kapłanów katolickich Kościołów wschodnich, w których instytucja „inkardynacji” (czyli prawnego przypisania duchownego do diecezji) jest nieznana, a w jej miejsce mówi się właśnie o „przynależności” do diecezji (eparchii).

W zrewidowanej wersji n. 50, który dotyczy wysuwanych przez władze państwowe żądań wydania dokumentów kościelnych dotyczących kanonicznych spraw karnych zaznacza się, że ordynariusz powinien podjąć współpracę z władzami państwowymi, zawsze jednak – i to jest nowość – przestrzegając ewentualnych, obowiązujących porozumień między Kościołem a Państwem, tam gdzie takowe zostały zawarte.

W n. 62 precyzuje się charakter jednego ze środków zaradczych, jakie mogą zostać podjęte wobec duchownego, na którym ciąży podejrzenie popełnienia przestępstwa – ordynariusz może takiemu duchownemu zakazać pełnienia posługi publicznie, ale nie może zabronić mu sprawowania czynności kapłańskich w ogóle. Takie ograniczenie nie może być bowiem odczytywane jako kara, której nie można nakładać zanim podejrzanemu nie zostanie udowodniona wina. W n. 78-79 uściśla się także różnicę między środkami dyscyplinarnymi, które nie mają charakteru karnego a nakazem karnym, niezachowanie którego stanowi przestępstwo.

Kilka nowelizacji Vademecum dotyczy kwestii proceduralnych. W n. 95 wyjaśniono, że ordynariusz może prowadzić administracyjny proces karny osobiście, może także zlecić jego prowadzenie swemu delegatowi, który jednak – i ten wymóg jest nowy – winien odznaczać się biegłością w prawie kanonicznym. Nie było także w poprzedniej wersji dokumentu jasnego wskazania, że ordynariusz może delegować wyznaczonemu kapłanowi przeprowadzenie całego postępowania, bądź też zarezerwować dla siebie końcowe rozstrzygnięcie. Wówczas delegat jedynie zbiera dowody w sprawie, ale decyzję o ukaraniu i o wymiarze kary podejmuje osobiście ordynariusz. W n. 97 przypomina się, że w dekrecie wzywającym podejrzanego do stawiennictwa należy powiadomić go również, które osoby będą prowadziły postępowanie karne w jego sprawie. Natomiast w n. 98 stwierdza się wyraźnie, iż także w postępowaniu administracyjnym (pozasądowym) oskarżony ma prawo do adwokata, wybranego przez siebie lub ustanowionego z urzędu. Dotychczas nie było to wprost przewidziane w przepisach, choć wskazywano, iż wsparcie ze strony adwokata jest „ze wszech miar stosowne”. Oprócz adwokata (albo zamiast niego) oskarżony może mieć także pełnomocnika, któremu również przysługuje prawo wglądu do akt postępowania karnego (n. 101 i 109). W postępowaniu administracyjnym bierze udział dwóch asesorów (doradców), którzy sporządzają pisemne opinie. W uzupełnionej wersji n. 117 zastrzega się jednak, że opinie te, przeznaczone dla ordynariusza lub jego delegata, nie mogą być udostępniane ani oskarżonemu, ani jego obrońcy. Natomiast w znowelizowanych n. 120 i 136 nawiązuje się do zmiany w innych przepisach prawa – mimo że kan. 1342 § 2 KPK zabrania wymierzania na mocy dekretu administracyjnego kar wiążących na stałe (np. kary wydalenia ze stanu duchownego, która może zostać wymierzona tylko w wyroku sądowym), to jednak art. 19 § 2 Norm nadaje Dykasterii Nauki Wiary prawo do upoważnienia ordynariusza, w drodze wyjątku od reguły, by taką „dożywotnią” karę wymierzył. W dekrecie karnym należy w takim przypadku powołać się na otrzymane upoważnienie Stolicy Apostolskiej.

Kolejne uściślenia dotyczą przepisów regulujących odwołanie się skazanego od wymierzonej kary. Może to uczynić w drodze rekursu hierarchicznego do Kongresu Dykasterii Nauki Wiary (n. 153 i 155), prosząc jednak najpierw tego, kto wydał dekret karny o jego „poprawienie lub odwołanie” (wcześniej była mowa tylko o „zmianie” – zob. n. 151). Ponieważ wniesienie takiego odwołania (rekursu) sprawia, iż proces zostaje wydłużony w czasie, w n. 149 Vademecum 2.0 przypomina się, że właśnie z tej przyczyny pozostają w mocy środki zapobiegawcze ewentualnie podjęte wcześniej wobec oskarżonego.

Jak widać, zmiany wprowadzone w nowej wersji Vademecum nie mają fundamentalnego znaczenia. Wynikają one ze zmiany dotychczasowego prawa, wprowadzenia nowego nazewnictwa i są owocem pewnych doświadczeń w praktyce stosowania przepisów dla dobra osób i zachowania sprawiedliwości w Kościele.  

ks. Piotr Majer
prof. Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie