Raport wskazuje, że w ponad 80 krajach prawo człowieka do wolności religijnej nie jest akceptowane lub przestrzegane, a 75 proc. przypadków religijnych prześladowań dotyczy chrześcijan. W ponad 40 krajach są oni wręcz dyskryminowani i uciskani.

Podstawowe dokumenty

W raporcie wskazuje się na znaczenie wagi swobodnego wyznawania wiary o czym mówi m. in. deklaracja o wolności religijnej "Dignitatis humanae" uchwalona w 1965 r. na II Soborze Watykańskim. Wskazuje ona na konieczność przyznania wszystkim obywatelom i wspólnotom religijnym prawa do wolności w sprawach religijnych i przestrzegania go. Sobór stwierdza jasno, że władze świeckie nie mogą narzucać obywatelom wyznawania lub wyrzekania się jakiejś religii. Jednocześnie mają one prawo bronić społeczeństwa przed nadużyciami popełnianymi pod pretekstem wolności religijnej.

O prawie do wolności religijnej mówi także 18 Artykuł Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 r., który stwierdza: "Każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary, bądź indywidualnie bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów".

Dyskryminacja i prześladowanie

Raport analizuje przestrzeganie wolności religijnej na świecie i obejmuje dwuletni okres do czerwca 2016 oraz ocenia sytuację pod tym kątem w 196 krajach. Szczególny nacisk położono na miejsce wolności religijnej w konstytucji i systemie prawnym, na fakty łamania praw wierzących oraz możliwe prognozy rozwoju sytuacji.

Szczególną uwagę skupiono na 38 krajach, w których doszło do łamania wolności religijnej: od stosunkowo łagodnych form nietolerancji do poważnego jej naruszania. Kraje, w których doszło do poważnego naruszenia wolności zostały podzielone na dwie kategorie: "dyskryminacja" i "prześladowanie". W przypadkach dyskryminacji i prześladowania ofiary zwykle mają niewiele lub nie mają żadnych możliwości podjęcia działań prawnych przeciwko łamaniu ich praw.

Autorzy raportu wskazują, że zazwyczaj "dyskryminacja" idzie w parze z instytucjonalizacją nietolerancji, którą praktykuje państwo lub jego przedstawiciele na różnych poziomach. Jest to więc niesprawiedliwe traktowanie poszczególnych grup, w tym wspólnot religijnych, poprzez wprowadzenie przepisów prawa lub innych zarządzeń. Przykładami takich praktyk są m. in.: bardzo ograniczony - ze względy na wyznanie religijne - dostęp do pracy czy wybranych urzędów, do środków finansowych, mediów, edukacji lub nauki religii. A ponadto zakaz odprawiania nabożeństw poza kościołami, meczetami, itp., ograniczenia w prowadzeniu misji czy przepisy zakazujące zmiany wyznania.

Podczas gdy w kategorii "dyskryminacja" z reguły państwo jest identyfikowane z gnębicielem, to do kategorii "prześladowania" włącza się również ugrupowania terrorystyczne i inne niepaństwowe podmioty. W tej kategorii punkt ciężkości jest położony na aktywnym użyciu przemocy i zniewolenia w postaci morderstw, bezprawnego zatrzymania i przymusowego wygnania, niszczenia i wywłaszczania majątku. W istocie samo państwo może stać się ofiarą jak pokazuje to przykład Nigerii. Prześladowanie jest kategorią prezentującą przestępstwa naruszające w najwyższym stopniu wolność religijną. Oczywiście w wielu, jeśli nie w większości, przypadków kraje występujące w raporcie nie są przypisane tylko do jednej czy drugiej kategorii ale do obu. W rzeczywistości nietolerancja rodzi dyskryminację i prześladowania.

Spośród 196 badanych krajów w 38 z nich mają miejsce dowody poważnych naruszeń wolności religijnej. W tej grupie 23 kraje znalazły się w kategorii "dyskryminacja" a pozostałych 15 w kategorii "prześladowania".

Od czasu publikacji ostatniego raportu nt. wolności religijnej na świecie (w 2014 r.) sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu w zakresie wolności religijnej w 14 krajach (37 proc.) a w 21 krajach (55 proc.) nie zaobserwowano widocznych zmian. Tylko w trzech krajach (8 proc.), sytuacja uległa poprawie: w Bhutanie, Egipcie i Katarze.

Natomiast wśród krajów zaliczonych do kategorii "prześladowania", to przestrzeganie wolności religii w jedenastu z nich wyraźnie się pogorszyło. Są nimi: Afganistan, Irak, północna Nigeria, Korea Północna, Arabia Saudyjska, Somalia i Syria. Odnotowano rosnącą przepaść pomiędzy grupą krajów, w których występują ekstremalne przypadki łamania wolności religijnej a krajami, w których problemy te są mniej wyraziste jak na przykład w Algierii, Azerbejdżanie, czy Wietnamie.

Hiperekstremizm islamski

Raport wprowadza nową - kluczową kategorię prześladowców jaką jest "hiperekstremizm islamski" oraz "ultrafundamentalizm", czyli zjawiska przemocy motywowanej religijnie. Chodzi przede wszystkim o takie grupy terrorystyczne jak Państwo Islamskie w Syrii i Iraku, Boko Haram chcące zdechrystianizować Nigerię oraz fundamentalistów z Asz-Szabab w Somalii i Kenii.

Hiperekstremizm islamski charakteryzuje się: ekstremistyczną wiarą oraz radykalnym systemem prawnym i rządzenia, systematycznymi próbami zniszczenia lub wypędzenia wszystkich grup, które nie są zgadzają się z poglądami ekstremistów, także wśród członków tej samej religii (umiarkowanych i wyznawców innych tradycji), okrutnym traktowaniem ofiar; wykorzystaniem najnowszych mediów społecznościowych, zwłaszcza w celu pozyskania zwolenników i zastraszania przeciwników przy użyciu pokazów ekstremalnej przemocy oraz tworzeniem sieci grup ekstremistycznych, które wzajemnie się wspierają.

Zagrożenie ze strony wojującego islamu wystąpiło w co piątym z 196 krajów (20%), gdzie stwierdzono jeden lub więcej przypadków przemocy ze strony ugrupowań kierujących się ekstremistyczną ideologią islamską. Dotkniętych nimi zostało co najmniej pięć krajów Europy Zachodniej i siedemnaście krajów afrykańskich. W samym Iraku od 2014 r. zabito ok. 5. tys. jezydów a 2.tys. zniewolono. Ponadto z Równiny Niniwy Państwo Islamskie wypędziło ok. 150 tys. chrześcijan.

Głównym celem islamskiego ekstremizmu jest całkowite wyeliminowanie wspólnot religijnych z krajów ich pochodzenia. Spowodowało to masowy ich exodus, co w znaczącym stopniu przyczyniło się do destabilizacji struktury społeczno-gospodarczej wielu regionów i zmusiło do przyjmowania przez inne kraje milionów uchodźców. W 2015 r. w ciągu jednej minuty średnio 24 osób musiało opuścić swoje rodzinne strony przede wszystkim w krajach będących ośrodkami ekstremizmu religijnego: Syrii (PI), Afganistanie (talibowie) i Somalii ( Asz-Szabab). Choć dla wielu ludzi prześladowania były powodem uchodźctwa, większość jednak uciekła z powodu przemocy, upadku rządu oraz dotkliwej biedy, której ekstremizm religijny był przyczyną, objawem lub konsekwencją albo wszystkich tych czynników naraz. Zaznacza się, że w tym kontekście ekstremizm religijny znacznie przyczynił się do eksplozji migracji i odegrał główną rolę w powstawaniu państw terrorystycznych.

Można też powiedzieć, że ekstremizm religijny w epoce "nowych mediów" rozwija się dynamicznie w "toksyczny klej", który pozbawione praw osoby wiąże z globalnymi sieciami terrorystycznymi, a których obszar oddziaływania jest trudny do uchwycenia dla służb specjalnych i policji.

Dla wolności religijnej na całym świecie to nowe zjawisko - ekstremizmu religijnego - przynosi wręcz katastrofalne skutki. Od połowy 2014 roku w co piątym kraju na świecie - od Szwecji po Australię, w tym w 17 krajach afrykańskich doszło do co najmniej jednego brutalnego ataku islamistów. W niektórych rejonach Bliskiego Wschodu, w tym w Syrii i Iraku, hiperekstremizm niszczy wszelką różnorodność religijną i to samo niebezpieczeństwo dotyczy niektórych części Afryki i subkontynentu azjatyckiego. Celem ekstremistów jest zastąpienie pluralizmu religijnego monokulturą religijną.

Raport obala też powszechne przekonanie, że w większości wypadków winę za prześladowania religijne ponoszą rządy danych krajów. Na dwanaście z 23 krajów, sprawcami najgorszych przypadków prześladowań są organizacje niepaństwowe, przede wszystkim ugrupowania fundamentalistyczne lub militarne.

Raport pokazuje również, że w Azji Środkowej, w krajach takich jak Uzbekistan i Azerbejdżan, reżimy autorytarne ultraekstremizm traktują jako pretekst do nieproporcjonalnych działań wobec mniejszości religijnych oraz ograniczenia wszelkiego rodzaju swobód obywatelskich, w tym wolności religijnej.

W związku ze zjawiskiem islamistycznego hiperekstremizmu, raport wspiera powszechne przekonanie, że Państwo Islamskie i inne ultrafundamentalistyczne ugrupowania dopuszczając się eksterminacji chrześcijan, jezydów, wyznawców mandaizmu i innych mniejszości łamią zasady Konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

Z kolei w krajach Zachodu ultraekstremizm grozi destabilizacją tkanki społeczno-religijnej. Kraje te są coraz częściej są celem ataków islamskich fanatyków. Znajdują się jednocześnie pod presją, aby przyjmować bezprecedensową liczbę uchodźców, którzy w większości wyznają inną religię niż rodzime społeczeństwo. Oczywistą konsekwencją takiej sytuacji jest ożywienie i rozwój ugrupowań prawicowych i populistycznych, próby ograniczenia swobody przemieszczania się, dyskryminacja i przemoc wobec mniejszości religijnych, a także rozluźnienie elementarnych więzi społecznych.

Skrajne przykłady

W krajach gdzie dochodzi do ekstremalnych naruszeń prawa do wolności religijnej jak Korea Północna, gdzie w imię zasady zbiorowej odpowiedzialności zamordowano tam ostatnio za posiadanie Biblii młodą kobietę, a następnie wymordowano za to „przestępstwo”, całą jej rodzinę. Natomiast w Erytrei 3 tys. chrześcijan więzionych jest za swą wiarę. Praktykowanie religii w tych krajach jest nadal karane pozbawieniem wszelkich praw i wolności w postaci długoterminowego aresztowania bez rzetelnego procesu, często z użyciem przemocy i zabójstwem.

W krajach reżimów autorytarnych, takich jak komunistyczne Chiny i Turkmenistan, co raz dochodzi do ostrych działań przeciwko wspólnotom religijnym, które nie chcą podążać za linią rządzącej partii. I tak na przykład w chińskiej prowincji Zhejiang i z nią sąsiadujących, zdjęto i zniszczono krzyże z ponad 2 tys. chrześcijańskich kościołów.

W krajach takich jak Indie, Pakistan i Birma (Myanmar), gdzie dana religia jest identyfikowana z państwem narodowym podejmowane są działania w celu obrony praw tej religii kosztem praw inaczej wierzących. Prowadzi to m.in. do ograniczenia wolności mniejszości religijnych, barier dla możliwości zmiany religii i surowe kary za bluźnierstwo.

Antysemityzm i klauzula sumienia

Raport odnotowuje też wzrost ataków antysemickich w niektórych krajach Europy.

Zwraca też uwagę na wzrost napięć w świecie Zachodu w związku z pytaniem o miejsce religii w życiu publicznym. Pod wpływem coraz silniejszych procesów sekularyzacyjnych wiele wspólnot religijnych znalazło się pod presją. Debata o miejscu religii odbywa się przede wszystkim w kontekście "klauzuli sumienia". W świeckim społeczeństwie przekonanie, że religia jest sferą prywatną i kwestią wolnego wyboru, często doprowadza do problemów, które pojawiają się, gdy lekarze, pielęgniarki, urzędnicy lub pracownicy usług publicznych są zagrożeni utratą pracy lub postępowaniem sądowym powołując się na "klauzulę sumienia" i odmawiają na przykład przeprowadzenia aborcji lub sterylizacji.

Sytuacje te pokazują, że religia w wielu krajach Zachodu została wyparta z życia publicznego a wolność religii traktuje się jako "przymusową prywatyzację religii".

Jak wspierać wolność religijną?

Raport wskazuje na potrzebę podjęcia działań wspierających przestrzeganie wolności religijnej. Wskazuje też jak ważne jest jej promowanie w obszarze ekonomii i wskazywanie, jak może ona być istotna dla ożywienia i wzrostu gospodarczego. Prześladowanie mniejszości religijnych może przecież odstraszać potencjalnych inwestorów, którzy mogliby inwestować i zapewnić tym samym miejsca pracy oraz możliwości rozwoju. Ponadto brak wolności religijnej powoduje powstawanie grup społecznych drugiej kategorii, co tym samym sprawia, że społeczeństwo ze względu na przynależność religijną pozbawia się cennego wkładu ludzi w dobro wspólne.

Kolejnym ważnym obszarem postulowanego zaangażowania jest rozwój inicjatyw, które łączą ludzi różnych wyznań i tworzą sytuacje, które przyczyniają się do niwelowania nieufności i nienawiści. Dobrym obszarem dla takich działań jest sport, szczególnie gdy wspierają go przywódcy religijni. Przykładem może być turniej piłkarski w listopadzie 2016 r. zorganizowany w Pakistanie z udziałem drużyn złożonych z zawodników muzułmanów i chrześcijan. Wsparli go przywódcy islamscy i biskup Faisalabadu.

Ważne są też wszelkie inicjatywy najwyższych przywódców religii świata na rzecz dialogu i porozumienia w czasach rosnącego zaniepokojenia wzrostem religijnie motywowanej nietolerancji i nienawiści. Przykładem jest spotkanie w maju br. papieża Franciszka z wielkim imamem Uniwersytetu Al-Azhar w Kairze, szejkiem Ahmedem Mohammed al-Tayyebem w Watykanie, które dało nadzieję, że przywódcy religijni mogą wiele zrobić przeciwko przemocy i ekstremizmowi.

Generalną konkluzją raportu jest potrzeba znalezienia nowych i skoordynowanych działań, aby różnorodność religijna mogła powrócić do tych wszystkich miejsc na świecie, gdzie egzystencja mniejszości jest u podstaw zagrożona.

Oprac. Krzysztof Tomasik

tom (KAI) / Warszawa